ابن اشترکونیابن اشترکونی ابوطاهر محمد بن یوسف تمیمی سرقسطی (د ۵۳۸ق/۱۱۴۳م)، ادیب، لغت‌شناس، محدث، شاعر و مقامه‌نویس دوره ملوک الطوایفی اندلس بود. تألیف مهم وی در لغت کتابی است به نام المسلسل و اثر مشهور او در مقامه‌نویسی المقامات اللزومیة است. وی پس از ۳ سال بیماری در قرطبه درگذشت. فهرست مندرجات۲ - سفرها و بهره علمی ۳ - منزلت در بارگاه امیران ۴ - رابطه با بنی عباد ۵ - راوی حدیث ۶ - سرانجام ۷ - اشعار ۸ - شهرت علمی ۸.۱ - لغت‌نویسی و نگارش المسلسل ۹ - مقامه‌نویسی و نگارش المقامات اللزومیة ۹.۱ - سبک نگارش ۹.۲ - شخصیت‌ها ۹.۳ - ویژگی‌ها ۹.۴ - چاپ ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - نسبابوطاهر محمد بن یوسف تمیمی سرقسطی معروف به اِبْن‌ِ اَشْتَرْکونی است. نیاکان او از دیرباز ساکن اندلس بودند، در قلعه‌ای به نام اشترکوی یا اشترکون از توابع تُطیله در شمال اندلس اقامت داشتند و نسبت اشترکونی یا اشترکویی او از همین جاست. [۲]
ابن ابار، محمد، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م.
خود وی در سرقسطه به دنیا آمد و در قرطبه اقامت گزید، [۴]
ابن بشکوال، خلف، الصلة، ج۲، ص۵۸۸، به کوشش عزت عطار، قاهره، ۱۹۵۵م.
و به همین سبب به قرطبی نیز معروف شد.۲ - سفرها و بهره علمیاو به بسیاری از شهرهای اندلس سفر کرد و نزد استادان بسیار به کسب علم و ادب پرداخت. شاخص‌ترین استاد او ابوعلی صدفی (د ۵۱۶ق) بود که ابن اشترکونی دیرزمانی در مرسیه از محضرش بهره برد و کتاب‌هایی چون المؤتلف و المختلف دارقطنی، المؤتلف و المختلف و مشتبه النسبة عبدالغنی، ریاضة المتعلمین ابونعیم، ادب الصحبة سلمی، امالی ابن ابی‌الفوارس و غوالی ابن خیرون را نزد وی خواند. در بلنسیه، شاطبه و قرطبه نیز از محضر مشاهیر علم بهره برد و با کسانی چون ابوبکر غالب بن عطیة و ابوالحسن بن باذش در غرناطه و ابن اخت غانم در مالقه و ابن الاخضر و ابن العربی در اشبیلیه مراسله داشت و گاه به دیدار برخی از آنان می‌رفت. [۵]
ابن ابار، محمد، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م.
[۶]
ابن بشکوال، خلف، الصلة، ج۲، ص۵۸۸، به کوشش عزت عطار، قاهره، ۱۹۵۵م.
از تاریخ سفرها و مدت اقامت وی در شهرهای گوناگون اطلاعی در دست نیست، تنها ابن ابار از خود او روایت کرده که در ۵۰۸ و ۵۰۹ق در مرسیه نزد ابوعلی صدفی بوده است. [۸]
ابن ابار، محمد، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، ص۱۴۱، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م.
۳ - منزلت در بارگاه امیراناو در بارگاه برخی از امیران عصر ملوک الطوایفی از جمله بنی‌هود در سرقسطه از مقام و منزلتی برخوردار بوده و در المریه نیز امیر معتصم بن صُمادِح و فرزندش رفیع را مدح گفته است. [۹]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۴۴۷-۴۴۸، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۵م.
۴ - رابطه با بنی عباداز اشعار وی که ابن بسام نقل کرده چنین برمی‌آید که روابط دوستانه‌ای نیز با بنی عباد داشته است. ۵ - راوی حدیثوی ظاهراً مدتی در قرطبه به تدریس قرآن و روایت حدیث نیز اشتغال داشته است. یکی از روایات او را که حدیث مسند از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌و‌علیه‌و‌آله‌وسلم) است، ابن ابار نقل کرده است. [۱۲]
ابن ابار، محمد، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، ص۱۴۱، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م.
از شاگردان و راویان وی ابن بشکوال، ابن خیر، [۱۳]
ابن بشکوال، خلف، الصلة، ج۲، ص۵۸۸، به کوشش عزت عطار، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۱۴]
ابن خیر، محمد، فهرسة مارواه عن شیوخه، ج۱، ص۳۸۷، به کوشش کودرا و ریبرا، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۱۵]
ابن خیر، محمد، فهرسة مارواه عن شیوخه، ج۱، ص۴۵۰، به کوشش کودرا و ریبرا، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
ابوجعفر احمد بن علی انصاری قرطبی[[|]]، ابوجعفر بن یحیی خطیب، [۱۶]
ابن ابار، محمد، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، ج۱، ص ۱۴۱، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م.
ابوطالب عبدالجبار معافری مغربی، ابوالعباس ابن مضاء قرطبی و ابوالقاسم عبدالرحمان بن غالب ابن شرّاط [۱۹]
ابن دحیه، عمر، المطرب من اشعار اهل المغرب، ج۱، ص۲۳۳، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۹۵۵م.
شناخته شده‌اند.۶ - سرانجاموی پس از ۳ سال بیماری در قرطبه درگذشت. [۲۰]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص ۱۴۱، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م.
۷ - اشعاراشعاری که از او در دست است، از تکلف خالی نیست. [۲۳]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۲۳۳، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۲۴]
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، ج۵، ص۲۳۸، بیروت، ۱۹۸۲م.
۸ - شهرت علمیشهرت ابن اشترکونی اساساً در لغت و مقامه‌نویسی است. احاطه او به لغت و ادبیات عرب را کسانی چون ابن بشکوال، ابن ابار و سیوطی [۲۵]
ابن بشکوال، خلف، الصلة، ج۲، ص۵۸۸، به کوشش عزت عطار، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۲۶]
ابن ابار، محمد، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، ج۱، ص ۱۴۱، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م.
تصدیق کرده‌اند.۸.۱ - لغت‌نویسی و نگارش المسلسلتألیف مهم وی در لغت کتابی است به نام المسلسل که موضوع آن «مُداخَل» یا «مداخلات» یعنی الفاظی است که مترادف‌های آنها هر یک معنی یا معانی دیگر نیز دارند؛ به‌گونه‌ای که از دنبال کردن این مترادف‌ها تسلسلی از الفاظ گوناگون پدید می‌آید که همگی با رشته‌ای از تداخل معنوی به یکدیگر پیوند خورده‌اند. المسلسل که پس از المداخل مطرز و شجر الدر ابوالطیب سومین کتاب مهم لغوی در نوع خود است، [۲۸]
عبدالجواد، محمد، مقدمه بر المسلسل (نک: هم، ابن اشترکونی)، ج۱، ص۴.
همچون المداخل از ۵۰ باب تشکیل شده که هیچ یک دارای عنوانی جز شماره باب نیست. هر یک از این ابواب با شاهدی شعری آغاز می‌شود که الفاظی دشوار دارد و مؤلف کلمه‌ای را از آن برگزیده و مبدأ سلسله الفاظ قرار داده است. در پایان هر باب نیز شعر دیگری به عنوان استشهاد بر آخرین کلمه آن باب آورده است. [۲۹]
عبدالجواد، محمد، مقدمه بر المسلسل، ج۱، ص۵۰.
[۳۰]
ابن اشترکونی، محمد، المسلسل، ج۱، ص۳۶، به کوشش محمد عبدالجواد، قاهره، ۱۹۵۷م.
وی هنگام تألیف کتاب، تنها المداخل مطرز را در دست داشته و ظاهراً از وجود شجرالدر بی‌اطلاع بوده است. [۳۱]
عبدالجواد، محمد، مقدمه بر المسلسل (نک: هم، ابن اشترکونی)، ج۱، ص۴.
او خود در سبب تألیف المسلسل می‌گوید که چون المداخل را استماع کرده و آن را ناقص و نارسا یافته، بر آن شده است که خود دنباله کار را بگیرد و بی‌آنکه قصد معارضه داشته باشد یا فضل تقدم را در این باره نادیده انگارد، اثری بهتر و کامل‌تر انشا کند. [۳۲]
ابن اشترکونی، محمد، المسلسل، ج۱، ص۳۴-۳۶، به کوشش محمد عبدالجواد، قاهره، ۱۹۵۷م.
سیوطی به نقل از ابن زبیر این کتاب را منبع وی در تفسیر کامل مبرد دانسته است.۹ - مقامه‌نویسی و نگارش المقامات اللزومیةابن اشترکونی در مقامه‌نویسی نیز چیره‌دست بود. مهارت وی در این فن سبب شده که برخی او را بزرگ‌ترین مقامه‌نویس سده ۶ق/۱۲م اندلس به شمار آورند. [۳۴]
نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، ج۱، ص۲۷۱، بیروت، ۱۹۷۹م.
اثر مشهور او، المقامات اللزومیة، که در قرطبه تألیف کرده [۳۵]
نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، ج۱، ص۲۸۸، بیروت، ۱۹۷۹م.
و نام آن را نیز همچون اسلوب آن از لزومیات ابوالعلاء معری برگرفته، [۳۶]
دایه، محمدرضوان، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۳۵۲، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۳۷]
نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، ج۱، ص۲۹۳، بیروت، ۱۹۷۹م.
مانند غالب مقاماتی که اندلسیان تألیف کرده‌اند، [۳۸]
سیوفی، مصطفی، ملامح التجدید فی النثر الاندلسی، ج۱، ص۲۷۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
در معارضه با مقامات حریری نوشته شده است. [۳۹]
دایه، محمدرضوان، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۳۵۲، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۴۰]
سیوفی، مصطفی، ملامح التجدید فی النثر الاندلسی، ج۱، ص۲۸۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
این اثر همچون مقامات حریری شامل ۵۰ مقامه است که از آن میان برخی مانند «مقامة الشعراء» و «مقامة النظم و النثر» دارای عنوان و برخی نیز فاقد عنوانند. [۴۱]
دایه، محمدرضوان، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۳۵۲، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۴۲]
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، ج۵، ص۲۳۸، بیروت، ۱۹۸۲م.
۹.۱ - سبک نگارشسبک نگارش کتاب خالی از تصنع و تکلف نیست. [۴۳]
نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، ج۱، ص۲۹۳، بیروت، ۱۹۷۹م.
اسلوب سجع آن نیز در هر یک از مقامات به گونه‌ای خاص است. برخی مانند «مقامة الهمزیة» و «المقامة البائیة» بر مبنای حروف هجا تنظیم شده و برخی نیز بر مبنای حروف ابجد که این خود نشانی است از گرایش مؤلف به تکلف. [۴۴]
دایه، محمدرضوان، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۳۵۲-۳۵۳، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۴۵]
نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، ج۱، ص۲۹۳، بیروت، ۱۹۷۹م.
۹.۲ - شخصیتهااین کتاب نیز همچون مقامات حریری دو شخصیت اصلی دارد و موضوع آن شرح ماجراهای مرد حیله‌گری است که می‌کوشد با تغییر چهره و موعظه و تکدی به مطامع خود دست یابد. [۴۶]
سیوفی، مصطفی، ملامح التجدید فی النثر الاندلسی، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴۷]
نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، ج۱، ص۲۸۸، بیروت، ۱۹۷۹م.
۹.۳ - ویژگیهاالمقامات اللزومیة نموداری از احاطه لغوی ابن اشترکونی و قدرت او در نویسندگی است. با آنکه شکل و محتوای بسیاری از حکایات این کتاب برگرفته از مقامات حریری و لذا منطبق بر موازین مقامه‌نویسی در شرق است، جنبه‌هایی از زندگی فردی و اجتماعی اهالی اندلس را نیز می‌توان در لابه‌لای حکایات آن بازیافت. [۴۸]
نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، ج۱، ص۲۸۹-۲۹۰،بیروت، ۱۹۷۹م.
با این‌همه تأثیر خاور زمین در اثر او چندان است که نمی‌توان آن را چه در نقد ادبی و چه در نقد اجتماعی، از ابتکار و نوآوری برخوردار دانست. [۵۰]
دایه، محمدرضوان، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۳۵۸، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۵۱]
نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، ج۱، ص۲۹۳، بیروت، ۱۹۷۹م.
[۵۲]
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، ج۵، ص۲۳۸، بیروت، ۱۹۸۲م.
۹.۴ - چاپاین کتاب اخیراً در بیروت به چاپ رسیده است. در اوایل سده ۶ق/۱۲م ابوجعفر احمد بن احمد وزیر در دانیه رساله‌ای به نام رسالة الانتصار فی الرد علی صاحب المقامة القرطبیة در ردّ یکی از مقامات این کتاب نوشته که نسخه خطی آن در اسکوریال موجود است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م. (۲) ابن اشترکونی، محمد، المسلسل، به کوشش محمد عبدالجواد، قاهره، ۱۹۵۷م. (۳) ابن بسام، علی، الذخیرة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۹م. (۴) ابن بشکوال، خلف، الصلة، به کوشش عزت عطار، قاهره، ۱۹۵۵م. (۵) ابن خلکان، وفیات. (۶) ابن خیر، محمد، فهرسة مارواه عن شیوخه، به کوشش کودرا و ریبرا، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م. (۷) ابن دحیه، عمر، المطرب من اشعار اهل المغرب، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۹۵۵م. (۸) ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۵م. (۹) دایه، محمدرضوان، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۱۰) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۴م. (۱۱) سیوفی، مصطفی، ملامح التجدید فی النثر الاندلسی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۲) ضبّی، احمد، بغیة الملتمس، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۴م. (۱۳) عباس، احسان، تاریخ النقد الادبی عندالعرب، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۴) عبدالجواد، محمد، مقدمه بر المسلسل (نک: هم، ابن اشترکونی). (۱۵) فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۲م. (۱۶) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۷) نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، بیروت، ۱۹۷۹م. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع• مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن اشترکونی»، شماره۲۰. رده‌های این صفحه : ادیبان اندلسی قرن 6 (قمری) | درگذشتگان سال 538 (قمری) | شاعران اندلسی قرن 6 (قمری) | شاعران عرب | مترجمان اندلسی قرن 6 (قمری) | محدثان اندلسی قرن 6 (قمری) | مقامه‌نویسان اندلسی قرن 6 (قمری)
|